Phì đại cơ tim là gì? Các bài nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa phì đại cơ tim

Phì đại cơ tim (cardiac hypertrophy) là tình trạng tế bào cơ tim tăng kích thước do đáp ứng với nhu cầu làm việc cao, dẫn đến thành tim dày hơn so với bình thường mà không tăng số lượng tế bào. Đây là hiện tượng sinh lý có thể gặp ở vận động viên chuyên nghiệp hoặc bệnh lý khi xảy ra ở bệnh lý tim mạch, gây thay đổi cấu trúc – chức năng và làm tăng nguy cơ biến chứng.

Phì đại cơ tim được phân biệt với tăng thể tích buồng tim hay giãn cơ tim; trong đó, phì đại tập trung vào tăng bề dày thành tim trong khi giãn cơ liên quan đến mở rộng buồng tim. Việc hiểu rõ bản chất này giúp đánh giá đúng nguyên nhân và lựa chọn chiến lược điều trị phù hợp.

Quan trọng phải xác định xem phì đại là “thích nghi sinh lý” hay “bệnh lý bất thường”. Phì đại do luyện tập (athlete’s heart) thường không làm giảm chức năng tim, còn phì đại bệnh lý thường đi kèm với hệ quả lâu dài như rối loạn nhịp, suy tim hoặc đột tử.

Phân loại phì đại cơ tim

Phì đại cơ tim được chia thành hai loại chính dựa trên cơ chế hình thành:

• Phì đại đồng tâm (concentric hypertrophy): thành tim dày lên nhưng buồng tim có thể bị hẹp; thường do tăng huyết áp mạn tính hoặc tắc nghẽn động mạch phụ.
• Phì đại lệch tâm (eccentric hypertrophy): thành tim dày đồng thời buồng tim giãn rộng; thường gặp ở bệnh van tim hoặc suy tim mãn tính.

Mỗi kiểu phì đại có cấu trúc mô khác biệt và dẫn đến tình trạng chức năng tim tiến triển khác nhau, ảnh hưởng đến triệu chứng, tiên lượng và các lựa chọn điều trị.

Bảng dưới đây so sánh tổng quan:

Đặc điểm	Phì đại đồng tâm	Phì đại lệch tâm
Thành tim	Dày, thành dày lên	Dày, nhưng buồng giãn rộng
Buồng tim	Hẹp, giảm thể tích cuối tâm trương	Giãn, thể tích cuối tâm trương tăng
Nguyên nhân	Tăng áp lực (tăng huyết áp)	Áp lực tải trọng/giãn buồng (van hở)

Cơ chế sinh lý bệnh

Phì đại phát sinh từ áp lực cơ học lên tim, đặc biệt khi tăng hậu tải (áp lực trong buồng trái tăng) hoặc tiền tải (giãn buồng trái tăng). Sự tăng áp lực sẽ kích hoạt các tín hiệu cơ học tế bào, dẫn đến thay đổi biểu hiện gen và tăng tổng hợp protein cơ tim.

Một mô hình toán học cơ bản mô tả áp lực thành tim theo định luật Laplace:

$T = \frac{P \cdot r}{2h}$

Trong đó $T$ là lực căng trên thành tim, $P$ là áp lực buồng tim, $r$ là bán kính buồng, và $h$ là độ dày thành. Khi $T$ tăng, cơ tim phản ứng bằng cách tăng $h$.

Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ

Phì đại cơ tim có thể xảy ra trong nhiều bối cảnh khác nhau:

• Tăng huyết áp mạn tính là nguyên nhân phổ biến nhất gây phì đại đồng tâm.
• Bệnh van tim như hẹp hoặc hở van động mạch chủ dẫn đến phì đại lệch tâm.
• Bệnh cơ tim phì đại (hypertrophic cardiomyopathy) do đột biến gen ảnh hưởng đến cấu trúc protein cơ tim.
• Luyện tập thể thao 'nặng' lâu dài (athlete’s heart) có thể gây phì đại lành tính và ngưng sau khi giảm cường độ tập.
• Các yếu tố khác gồm tiểu đường, béo phì, hút thuốc và rối loạn lipid máu làm thúc đẩy quá trình phì đại bệnh lý.

Xác định yếu tố nguy cơ giúp phòng ngừa sớm và cá thể hóa kế hoạch điều trị, tránh chuyển phì đại sinh lý thành bệnh lý.

Triệu chứng lâm sàng và chẩn đoán

Phì đại cơ tim giai đoạn đầu có thể không gây triệu chứng và chỉ được phát hiện tình cờ qua siêu âm tim. Khi bệnh tiến triển, người bệnh có thể cảm nhận một số dấu hiệu đặc trưng tùy vào mức độ và loại phì đại.

Các triệu chứng thường gặp bao gồm:

• Khó thở khi gắng sức hoặc nằm
• Đau tức ngực, đặc biệt khi vận động
• Hồi hộp, cảm giác tim đập nhanh hoặc loạn nhịp
• Ngất đột ngột (syncope), đặc biệt trong bệnh cơ tim phì đại

Chẩn đoán phì đại cơ tim được thực hiện thông qua:

• Điện tâm đồ (ECG): thể hiện sóng R cao, trục lệch trái, dày thất trái
• Siêu âm tim (echocardiography): phương pháp phổ biến nhất để đo độ dày thành tim, kích thước buồng tim và chức năng co bóp
• Cộng hưởng từ tim (CMR): giúp đánh giá chi tiết cấu trúc cơ tim, mô xơ và mức độ phì đại
• Xét nghiệm máu: bao gồm BNP hoặc NT-proBNP để đánh giá áp lực tim mạch

Hệ quả lâm sàng và biến chứng

Phì đại cơ tim bệnh lý là yếu tố nguy cơ cao của nhiều biến chứng tim mạch. Khi cơ tim dày lên quá mức, khả năng thư giãn và nạp máu trong thì tâm trương bị suy giảm, làm giảm cung lượng tim.

Một số biến chứng nghiêm trọng có thể kể đến:

• Suy tim: đặc biệt là suy tim với phân suất tống máu bảo tồn (HFpEF)
• Rối loạn nhịp: như rung nhĩ, ngoại tâm thu thất, nhịp nhanh thất
• Đột tử do tim: nguy cơ cao ở bệnh cơ tim phì đại di truyền
• Huyết khối và đột quỵ: do huyết động học rối loạn

Mức độ phì đại, vị trí xơ hóa cơ tim (detected by late gadolinium enhancement in CMR) và mức độ rối loạn điện học là những yếu tố dự báo nguy cơ biến chứng.

Phân biệt phì đại sinh lý và bệnh lý

Phân biệt hai thể phì đại – sinh lý và bệnh lý – là bước then chốt trong chẩn đoán. Phì đại do luyện tập thể thao được xem là hiện tượng thích nghi lành mạnh, trong khi phì đại bệnh lý liên quan đến tổn thương mô tim và tăng nguy cơ tử vong.

Bảng sau tổng hợp một số tiêu chí chẩn đoán phân biệt:

Tiêu chí	Phì đại sinh lý	Phì đại bệnh lý
Tiền sử	Vận động viên	Tăng huyết áp, bệnh tim
Mức độ phì đại	Nhẹ – trung bình	Nặng, không cân xứng
Chức năng tâm trương	Bình thường	Giảm
Dừng luyện tập	Tim hồi phục	Không thay đổi
CMR	Không có mô xơ	Có xơ hóa hoặc sẹo

Chiến lược điều trị

Điều trị phì đại cơ tim phụ thuộc nguyên nhân nền và mức độ triệu chứng. Mục tiêu là kiểm soát áp lực tim, ngăn ngừa tiến triển phì đại và giảm nguy cơ biến chứng tim mạch.

Các phương pháp bao gồm:

• Điều chỉnh lối sống: giảm muối, kiểm soát cân nặng, tập thể dục nhẹ nhàng, ngưng hút thuốc
• Thuốc: ACE inhibitors, beta-blockers, ARBs, thuốc lợi tiểu (trong suy tim), thuốc kháng aldosterone
• Điều trị nguyên nhân: kiểm soát tăng huyết áp, sửa van tim nếu có bệnh van
• Thiết bị hỗ trợ: ICD (máy khử rung), CRT (liệu pháp tái đồng bộ tim)
• Phẫu thuật: cắt bỏ phần cơ tim dày (myectomy) trong bệnh cơ tim phì đại tắc nghẽn

Phác đồ điều trị cần được cá thể hóa tùy theo nguy cơ của từng người bệnh.

Tiên lượng và theo dõi

Tiên lượng phì đại cơ tim phụ thuộc vào loại hình phì đại, nguyên nhân nền, mức độ phì đại, và sự hiện diện của biến chứng như suy tim hoặc loạn nhịp. Theo dõi định kỳ là bắt buộc để đánh giá hiệu quả điều trị và phát hiện biến chứng sớm.

Các bước theo dõi gồm:

• Siêu âm tim mỗi 6–12 tháng
• Điện tâm đồ định kỳ để tầm soát loạn nhịp
• Xét nghiệm máu: BNP, creatinine
• CMR để đánh giá lại cấu trúc tim và mô xơ nếu có nghi ngờ

Tài liệu tham khảo

1. Circulation – Pathophysiology of Cardiac Hypertrophy
2. NCBI – Left Ventricular Hypertrophy
3. Nature Reviews Cardiology – Genetics of Hypertrophic Cardiomyopathy
4. Frey, N. et al. (2004). "Hypertrophy of the heart: A new therapeutic target?" Circulation.
5. Maron, B. J. (2002). "Hypertrophic cardiomyopathy: A systematic review." JAMA.
6. Lang, R. M. et al. (2015). "Recommendations for cardiac chamber quantification." European Heart Journal – Cardiovascular Imaging.